Κάποια σχόλια στην παραπάνω εικόνα.
Κατά την τελευταία μου σαϊτότσαρκα στο ίντερνετ έπεσα πάνω στην εικόνα που εκθέτω επάνω. Χωρίς να θέλω να υπονοήσω κάτι κακό για την ευφυΐα των αναγνωστών μου θα υποπέσω στο παράπτωμα που συνήθως πέφτει η μητέρα μου να περιγράψω τι λέει και τι δείχνει για να αποκλείσω τυχών παρερμηνείες και να ανοίξω έτσι το δρόμο προς το σχολιασμό της. Η συγκεκριμένη λοιπόν εικόνα δείχνει μία φωτογραφία από εκείνες που κυκλοφόρησαν στα ΜΜΕ και που αποθανατίζουν τα βασανιστήρια των αμερικανικών δυνάμεων κατοχής στους ιρακινούς κρατουμένους στις φυλακές. Στη συγκεκριμένη φωτογραφία απεικονίζεται μια αμερικανίδα πεζοναύτρια να έχει δέσει ένα λουρί στον λαιμό ενός γυμνού άντρα κρατούμενου και να τον σέρνει. Δεν θα σταθώ καθόλου στο ίδιο το γεγονός που απεικονίζονται μιας και δεν υπάρχουν πολλά να πούμε και ούτε σημεία για να διαφωνήσουμε.
Εκεί που θέλω να σταθώ είναι στο σλόγκαν που συνοδεύει την εικόνα: «smash the patriarchy – you go girl» (σπάσε την πατριαρχία – μπράβο κορίτσι μου). To «smash the patriarchy», για όσους δεν γνωρίζουν, αποτελούσε και αποτελεί ένα από τα βασικά συνθήματα του φεμινιστικού κινήματος και όλων των συμπαθούντων σε αυτό κινημάτων. Τα κινήματα αυτά, έχοντας στην ιστορία τους να επιδείξουν μια αξιόλογη κριτική στην πατριαρχία ως τρόπο ιεραρχημένης δόμησης της κοινωνίας, υιοθετούν το συγκεκριμένο σλόγκαν για να προπαγανδίσουν τη στάση τους απέναντι σ’ αυτή. Ενώ συνεχίζω να μην έχω καμία πρόθεση να θεωρήσω το αναγνωστικό μου κοινό ηλίθιο, θα μπω στη διαδικασία να μιλήσω λίγο περισσότερο για την πατριαρχία, μιας και αυτά που θα πω θα μου χρειαστούν στο να στηρίξω το βασικό μου επιχείρημα που θα εκφράσω αμέσως μετά.
‘Πατριαρχία: η κοινωνική οργάνωση όπου ανώτατος αρχηγός είναι ο πατέρας’, όπως θα έλεγε ένα λεξικό της ελληνικής. Είναι, αλλιώς, το πολιτικό σύστημα που τοποθετεί στην κορυφή της ιεραρχίας τον άνδρα δίνοντάς του την δυνατότητα να ασκεί εξουσία στις ομάδες που έχουν χαμηλότερη θέση στην ιεραρχία όπως οι γυναίκες, τα παιδιά, και εκείνοι/ες των οποίων τα κοινωνικά φύλα ή τα σώματά τους δεν υπάγονται στον παραδοσιακό διαχωρισμό ανάμεσα σε άντρα και γυναίκα. Στην υιοθέτηση των συγκεκριμένων ρόλων που έχει σαν στόχο την διαιώνιση της εξουσίας του άντρα, έχουν εκπαιδευτεί όλα τα μέλη της κοινότητας από την πρώτη στιγμή της κοινωνικής τους ύπαρξης. Σε μια πατριαρχική κοινότητα, όπως είναι η κοινωνία μας, η εξουσία του άντρα δεν βασίζεται απλά σε κάποιον άγραφο νόμο μια πιθανής παράδοσης ή ενός εθιμικού δικαίου αλλά στηρίζεται και ενισχύεται από τους θεσμούς και τα όργανα της κοινωνίας. Δεν θα μπορούσε άλλωστε να είναι αλλιώς. Οι θεσμοί και τα όργανα της κοινωνίας μέσα από τους νόμους, τα ιδρύματα και τους λόγους που ελέγχουν, είναι αυτά που ενισχύουν και διαιωνίζουν την εξουσία του άντρα, αιώνες τώρα. Έστω κι αν αυτό φαίνεται να γίνεται αρκετά συγκαλυμμένα, μια πιο ψυλλιασμένη ματιά θα δει ότι η απόλυτη στήριξη της εξουσίας του άντρα τελικά γίνεται απροκάλυπτα. Θα προσπαθήσω να γίνω πιο σαφής δίνοντας κάποια παραδείγματα και κάνοντας κάποιες αναλογίες για να δημιουργήσω τις προϋποθέσεις, ούτως ώστε το μη ηλίθιο αναγνωστικό μου κοινό, να σκεφτεί και να παράξει τα δικά του επιχειρήματα που θα τον πείσουν γι’ αυτό που λέω, αν φυσικά διαθέτει τουλάχιστον μια μικρή προδιάθεση να πειστεί. Πάμε λοιπόν.
Έστω κι αν σύμφωνα με το σύνταγμα κάθε (μάλλον) χώρας, οι πολίτες της θεωρούνται ίσοι μεταξύ τους, αυτό υπάρχει μόνο για τα μάτια του κόσμου, μιας και στην πραγματικότητα το αφεντικό, για παράδειγμα, δεν είναι ίσο με τον εργάτη του και αυτό υποστηρίζεται από κάθε δικαστήριο, εργατικό νόμο, αστυνομική δύναμη καταστολής, κτλ. Με τον ίδιο τρόπο, ένας οποιοσδήποτε ετεροφυλόφιλος δεν είναι ίσος με έναν ομοφυλόφιλο (αν και εφόσον ο δεύτερος έχει εκφράσει δημόσια την σεξουαλική του ταυτότητα) και για να πειστεί κανείς γι’ αυτό αρκεί να τους τοποθετήσει μαζί στο πλαίσιο για παράδειγμα του στρατού, του σχολείου, ή της οικογένεια για να καταλάβει την μεγάλη διαφορά στην εξουσία που ασκείται πάνω τους. Δεν νομίζω ότι χρειάζονται άλλα παραδείγματα για να καταλάβουμε ότι ακριβώς με τον ίδιο τρόπο λειτουργεί και η πατριαρχία. Όλοι οι οργανωμένοι θεσμοί της κοινωνίας (σχολείο, οικογένεια, δικαστήρια, κτλ) ενισχύουν την ιεραρχική τοποθέτηση του άντρα πάνω από τη γυναίκα. Ας σκεφτούμε δύο αδερφάκια, ένα αγοράκι και ένα κοριτσάκι, που έχουν την ευτυχία αλλά και τη δυστυχία να μη ζούμε σε μια εναλλακτική οικογένεια (βλ. αριστερές, οικολογικές, χορτοφαγικές κτλ οικογένειες), σε μια οικογένεια σαν τον περισσοτέρων μας και ας σκεφτούμε σε ποιο από τα δύο παιδάκια θα δοθεί το σκήπτρο της αρχηγίας ήδη από πρώτα τους βήματα. Και αυτό δεν τελειώνει εκεί. Σε όποια σύγκρουση ανάμεσα σε ένα άντρα και μία γυναίκα, όλοι είμαστε έτοιμοι να πιστέψουμε τον άντρα, να κάνουμε τη γυναίκα να σιωπήσει γιατί ‘αυτό πρέπει να κάνει μια γυναίκα’ και αν τυχών η υπόθεση φτάσει στα δικαστήρια κλάφτα χαραλάμπαινα που πήγες να τα βάλεις με τον χαραλάμπη.
Με όλους αυτούς τους τρόπους, με όλους αυτούς τους λόγους, με μικρούς (‘πώς μιλάς έτσι κορίτσι πράμα’) ή με μεγάλους διαχωρισμούς (η δουλειά της νοικοκυράς δεν πληρώνεται και δεν ασφαλίζεται) χτίζεται η απόλυτη εξουσία του αρσενικού πάνω στο θηλυκό. Το σύστημα αυτό λέγεται πατριαρχία. Λόγω της ύπαρξης αυτού του πολιτικού συστήματος και, επαναλαμβάνω γιατί είναι πολύ σημαντικό, λόγω της στήριξής του από τους θεσμούς της κοινωνίας, δύναται κάθε άντρας να ασκεί εξουσία σε κάθε γυναίκα κάνοντας χρήση του κοινωνικού του φύλου και μόνο.
Αρκετά με την πατριαρχία, άλλωστε αν δεν σας έπεισα ανοίξτε κανένα φεμινιστικό κείμενο για να ξεστραβωθείτε γιατί δεν έχω χρόνο για τέτοια. Θέλω να πω όμως κάτι παραπάνω στο ‘δε θα μπορούσε να είναι αλλιώς’ που χρησιμοποίησα παραπάνω. Επειδή κατά καιρούς πέφτω πάνω, και εσείς είμαι σίγουρος, σε ατάκες του στιλ ΄ο γκόμενός μου με καταπιέζει γιατί όλο πάμε και βλέπουμε θρίλερ και ταινίες με ζόμπι και δε με πάει ποτέ να δούμε Κεν Λόουτς’ και επειδή όπως λέει και η Μαφάλντα ‘το κακό με τα αφτιά είναι ότι ακούνε κάτι τέτοιες βλακείες’ ράπτομαι της ευκαιρίας να πω δυο τρία πραγματάκια για την καταπίεση. Καταπίεση μπορεί να ασκήσει κάποιος σε κάποιον άλλο μόνο εφόσον έχει εξουσία πάνω του. Και για να έχει κανείς εξουσία πάνω σε κάποιον άλλο, όπως είπα και παραπάνω και σίγουρα σας έπεισα, πρέπει να έχει εξουσιοδοτηθεί από κάποιον κοινωνικό θεσμό. Ο ένας γκόμενος στον άλλο δεν μπορεί να ασκήσει καμία εξουσία αφού αυτή δεν εκπίπτει σε καμία κοινωνική σύμβαση.
Και επιστρέφω πάλι στην παραπάνω εικόνα και πιο συγκεκριμένα στο σλόγκαν που γράφεται επάνω, και που θέλω να σχολιάσω. Το συγκεκριμένο μήνυμα θέλει να μιλήσει για την πιθανή αντιστροφή των ρόλων και της εξουσίας που θα μπορούσε να ασκήσει μια γυναίκα σε έναν άντρα και με τον τρόπο αυτό να κάνει ένα μάλλον ειρωνικό σχόλιο για το σύνθημα κατά της πατριαρχίας. Για μια στιγμή αυτό το μήνυμα με έπεισε. Και σκέφτηκα ότι είναι καλή να φάση να έχουμε στο νου μας ότι μια άκριτη πολεμική σε μια κατάσταση θα μπορούσε πιθανά να αντιστρέψει τα πράγματα και να έχουμε μια το ίδιο ή περισσότερο βίαιη εξουσία από το άτομο που μέχρι πριν δέχονταν την εξουσία προς τον εξουσιαστή του. Αυτή όμως η ρηχή σκέψη μου δεν κράτησε πολύ. Το ερώτημα που μου μπήκε ήταν: «είναι αυτή γυναίκα;»
Είναι γυναίκα αυτή που απεικονίζεται σ’ αυτή τη φωτογραφία; Την εξουσία που εμφανώς ασκεί στον πεσμένο άντρα την ασκεί ως γυναίκα; Για να ασκήσει δηλαδή την εξουσία της αυτή κάνει χρήση του κοινωνικού της ρόλου ως γυναίκα; Αν ναι, τότε δεν έχω κανένα λόγο να διαφωνήσω με αυτούς που έγραψαν αυτό το σλόγκαν, όποιοι κι αν είναι αυτοί, και να πω κι εγώ «μπράβο κοπέλα μου». Αλλά δεν νομίζω ότι η εικονιζόμενη είναι γυναίκα.
Η εικονιζόμενη είναι μια δεσμοφύλακας. Ανήκει στο στρατό που έχει νικήσει τον πόλεμο και έχει κατακτήσει τη χώρα του πεσμένου και δεμένου άντρα. Πιθανά κρατάει όπλο, αν όχι αυτή, τότε σίγουρα οι συνάδελφοί της που είναι δίπλα της και είναι έτοιμη να την καλύψουν. Για όλους αυτούς τους λόγους, και για έναν κάρο ακόμα τέτοιους, δύναται αυτή η φιγούρα να ασκεί εξουσία στον εικονιζόμενο άντρα. Χρησιμοποιώ το ‘φιγούρα’ ως μια προσπάθεια να μιλήσω για μία άφυλη παρουσία μιας και το αν έχει βυζιά, μουνί ή πούτσο δεν έχει καμιά σημασία στην παρούσα κριτική. Το αν είναι και ο αιχμάλωτος άντρας ή όχι επίσης δεν έχει σημασία. Κάποιος θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι και εκείνος δεν είναι άντρας αλλά απλά αιχμάλωτος του εχθρού και άρα όλη η εικόνα με το σλόγκαν που τη συνοδεύει είναι άκυρη. Και πιθανά να είχε δίκαιο.
Το θέμα όμως που εγώ θέλω να συζητήσω είναι το κατά πόσο έγκυρο είναι το σχόλιο που κατευθύνεται στη ‘γυναίκα’. Αυτή λοιπόν η μορφή δεν ασκεί την εξουσία που ασκεί ως γυναίκα (το ξαναείπα αυτό;). Ακόμα και αν κάποιος ευκολόπιστος πίστευε ότι η κοπέλα αυτή πήγε στο Ιράκ για να υπερασπιστεί τα δικαιώματα των γυναικών, που εδώ και τόσους αιώνες καταπιέζονται κάτω από τις μπούρκες τους από τους ισλαμιστές άντρες, και άρα βασανίζει τον ιρακινό ως γυναίκα που βρήκε την ευκαιρία να εκδικηθεί όλους τους άντρες στο όνομα όλων των γυναικών, πάλι δεν το κάνει ως γυναίκα. Και δεν το κάνει ως γυναίκα γιατί δεν μπορεί να το κάνει ως γυναίκα μιας και καμία κοινωνία δεν την έχει εξουσιοδοτήσει να κάνει κάτι τέτοιο. Και δεν μπορεί κανείς να ασκήσει εξουσία αν δεν τον έχει εξουσιοδοτήσει κάποιος θεσμός, κάποια κατάσταση, ή κάποια κοινωνία, όπως αναλυτικά είπα πολλές φορές παραπάνω. Και η γυναίκα δεν έχει εξουσία ως γυναίκα γιατί αυτήν την εξουσία, η πατριαρχική κοινωνία, την έχει δώσει όλη στον άντρα. Μόνο, και επαναλαμβάνω, μόνο ο άντρας μπορεί να ασκήσει εξουσία απλά επειδή είναι άντρας. Της γυναίκας, λοιπόν, δεν της μένουν πολλές επιλογές από το να μπορεί να ασκήσει εξουσία ως μάνα στο παιδί της, ως αφεντικό στον εργάτη της, ως δήμαρχος στους πολίτες της, ως υπουργός των εξωτερικών μιας υπερδύναμης στους υποτελείς της, αλλά κάνοντας χρήση αυτών της των ρόλων και όχι του κοινωνικού της ρόλου ως γυναίκας.
Για τους παραπάνω λόγους η παραπάνω σύνθεση φωτογραφίας και σλόγκαν είναι τελείως άκυρη, πρόχειρη και απλοϊκή αλλά φανταστείτε να μην υπήρχε…τότε δεν θα είχα γράψει εγώ αυτό το κείμενο. Στο επόμενο κείμενό μου διερευνώ τον τρόπο με τον οποίο θα ανασκεύαζε ο Στάλιν το τσιτάτο του «δε μπορείς να κάνεις ομελέτα αν δεν σπάσεις μερικά αυγά» σε ένα οικοσύστημα όπου τα αυγά είναι άθραυστα.
Γιατί όμως όταν ένα κείμενο τελειώνει κι νομίζω ότι πραγματικά έχω πείσει αυτούς που το διαβάζουν, μου μπαίνουν αμφιβολίες για το αν έχω πείσει εμένα; Θα το κάνω πιο κατανοητό. Αφού ουσιαστικά μίλησα για τους εξουσιαστικούς ρόλους και το με ποιον τρόπο θα μπορούσαμε να τους αναγνωρίζουμε και να τους σκεφτόμαστε για να μην καταλήγουμε σε ισοπεδωτικές προσεγγίσεις του τύπου «όλοι ασκούν εξουσία σε όλους και σε όλους ασκείται εξουσία», μου μπήκαν κάποια ζιζάνια. Τι γίνεται με την εξουσία του όμορφου στον άσχημο; Του επιτυχημένου στον αποτυχημένο; Του γιατρού στον ασθενή; Του υγιούς στον ασθενή; Ποια από αυτές τις περιπτώσεις πάει κατευθείαν στο παράδειγμα με τους γκόμενους όπου απλά δεν υφίσταται εξουσία και άρα καταπίεση αλλά δεν έχουμε άλλη λέξη να το εκφράσουμε, και σε ποιες περιπτώσεις υπάρχει θεσμική εξουσιοδότηση από πίσω που να δημιουργεί τις προϋποθέσεις για άσκηση εξουσίας; Αναγνωστικό μου κοινό, σίγουρα δεν είσαι ηλίθιο, βοήθησέ με….κάνω κάτι λάθος;
